Bizkaiko kobak esploratzeko plana (1911)

Pablo Alzola Minondo. Irudia: BFA

Idazlan hau bibliografia espeleologiko guztietan ezaguna bada ere, ez da gauza bera gertatzen autorearekin, espeleologoen artean behintzat. Paradoxikoki, Pablo Alzola Minondo (Donostia 1841, Bilbo 1912) oso pertsona ezaguna izan zen bere sasoian: injeniaria, politikaria, ekonomista, historialaria... Esate baterako: Bilboko Uribitarte moilak, San Anton zubia, Orconera meatzeetako trenbidea bezelako obra ezagunak zuzendu zituen, ekimen pribatutik zein Bizkaiko Foru Aldundiaren buru legez, baita Bilboko alkate bezela ere. Bere ekoizpen bibliografikoa itzela izan zen: ezin konta ahala artikulu eta liburu, gehienbat teknikoak edo Administrazio Publikoari lotutakoak... Halere, gaur aurkezten dugun idazlan hau da espeleologiari eskeini zion bakarra. Ordurako lan mundutik erretiratua zen, baina Bizkaiko Monumentuen Komisioko partaidea izaten jarraitu zuen, eta bere bizitzaren amaieran (hurrengo urtean hilko zen) testu sutsu hau aurkeztu zien komisiokideei, Bizkaiko haitzuloetan indusketa arkeologiko sistematikoak egin beharra zegoela aldarrikatuz.

Funtsean, idazlan honek Bizkaiko Foru Aldundiko arduradunen kezka piztu nahi du. Horretarako, inguruko probintzietan egiten ari diren indusketen berri ematen du, Bizkaiak haien aldean daraman atzerapena azpimarratuz; kultura mailako atzerapen hau, gainera, probintziako zerbitzu publikoen eta industriaren martxa onarekin alderatzen du (gogora dezagun Pablo Alzola autoritate handia zela arlo hauetan). Idazleak, gainera, Bizkaiko haitzuloetan aztarnategi ugari aurkituko direla aurreikusten du, ordurako inguruko probintzia guztietan ezagutzen baitziren horrelakoak: Santanderren (Altamira, Covalanas, Ojebar, Valle...), Gipuzkoan (Aitzkirri, Aitzbitarte, Sandaili), Araban (San Bartolome, Egilaz, Agurain, Eskalmendi, Kuartango, Mairuelegorreta), Errioxan (Sierra Cebollera, Peña de la Miel, Cueva Lobrega...), Nafarroan (Los Arcos, Aralar), Burgosen (Parapa, Santibañez, Ciadoncha...), Lapurdin (Baiona), Bigorran (Betharram). Egia da artean aurkikuntza solte batzu ezagutzen zirela Bizkaian: Atxurra, Dima, Forua..., baina denak kasualitatez topatutakoak ziren, prospekzioetan barik; izan ere, Alzolak proposatzen duen esplorazio sistematiko zabal hori (Baltzola, Santa Lucia, Mairuelegorreta, Aitzkirri, Atxurra, Galdames, Karrantza...) ez zen sekulan egin. Halere, bistan da berak markatutako norabidea aintzat hartu zela hurrengo urteetan; adibidez, 1916ean haur batzuek Santimamiñen egingo zuten aurkikuntzan.

Alzolak, berez, Bizkaiko Monumentuen Komisiorako prestatu zuen plana; interesgarria iritzita, komisioak bere hiruhileko buletinean sartu zuen. Euskal Erria aldizkariak, berriz, testuaren zatirik handiena erreproduzitu zuen; baina komisioaren buletinean agertutako zenbait atal falta dira:

• Espainiako Felipe II, Carlos III eta Maria Cristinaren erregetzetan eginiko saiakera museistikoak.
• Arkeologia gaiei buruzko azken legeen azterketa, Espainiakoak eta Frantziakoak alderatuz.
• Lanak antolatzeko logistika eta aurrekontu premiak (kuriositate modura, Bizkaiko koba guztiak esploratu ahal izateko diru kopurua 4000 pezetatan aurreikusten du).
• Atzerriko erakunde zientifikoek laguntza emateko agertuko luketen prestutasuna (batez ere Monakoko Erresumak), hemengoen sentimendu abertzaleak akulatu nahian seguraski.

Jarraian dituzue, bada, Pablo Alzolaren planaren ildo nagusiak (Euskal Erria aldizkarian argitaratu zen bertsioan).

Jatorrizko dokumentuak:

• Bertsio hau: ALZOLA MINONDO, Pablo. 1912. La exploración de las cavernas en Vizcaya. Euskal-Erria Revista Vascongada LXVI:212-215,272-277,317-321,353-357. Donostia.
• Jatorrizko bertsioa: ALZOLA, Pablo. 1911. A la Comisión de Monumentos de Vizcaya. Plan para organizar la exploración de las cavernas en esta provincia. P.10-34. In: AUTORE ASKO. 1911. Boletín de la Comisión de Monumentos de Vizcaya. 3º hiruhilekoa. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo. 34 pp.

Pablo Alzolaren biografiak:

• Laburtua, batez ere injeniaritzari buruz: Auñamendi Entziklopedia
• Zabalagoa, liburu honen introdukzioan: ALZOLA MINONDO, Pablo. 1910. El régimen económico-administrativo antiguo y moderno de Vizcaya y Guipúzcoa / Introducción de Susana Serrano Abad y Rafael López Atxurra. Foru Ogasunaren Klasikoak 7. Bizkaiko Foru Aldundia. Ogasun eta Finantza Saila. Historia Garaikidearen Departamentua EHU. Bilbo, 2008.

PDF-ari lotura zuzena hemen.

Telesforo Aranzadi Zulobin/Lapurzulon

Gaurkoan kondairak, etnografiak eta zientziak elkar ukitzen duten puntua ezagutuko dugu, Telesforo Aranzadik Orozko inguruan egindako esplorazio espeleologiko bati esker. Izan ere, bergarar handiaren kontakizunak hiru plano hauek uztartzen ditu: aintzinan lapur famatu baten ezkutaleku izan omen zen kondairarena; herriko jendeak azken karlistada inguruan egindako esplorazioarena, ustezko altxorraren bila, beldurraren eraginez modu zalapartatsuan amaitu zena; eta azkenik, artikuluaren egileak beste lagun batzuekin eginiko espedizioarena, superstizioaren iluntasuna zientziaren begiekin argitu zuena.

Artikuluan irakur dezakegunez, Muñoz herriko medikuak entzun zien pasadizua Orozkoko gazteei. Hezur kontuekin interesatua, espedizioa antolatzea pentsatu zuen. Horretarako, bertan izandako gazteengandik zehatz eta mehatz jaso zuen hango ibilbidearen berri. Material egokia prestatu, eta espedizioa antolatu zuen lagun talde zabala bilduta: Orozkoko gazteak, Muñoz, Areilza doktorea, Aranzadi eta beste lagun bi.

Kronika zaharretako erreferentzia askorekin gertatzen zaigun legez, hemen ere zalantzak sortu zaizkigu esploratutako haitzuloa identifikatzeko. Izan ere, “Lapurzulo” koba askok konpartitzen duten izen generikoa da (eskualde horretan bertan bat baino gehiago daude). Halere, artikuluko deskribapenari erreparatuz, inguru horretako esplorazioen ardura duen GAES taldeko lagunek zalantza gutxi izan dute kobazuloa identifikatzerakoan: argi dago gaur egunean “Zulobin” izenez ezagutzen dugun bera dela. (1)

1905ko espedizioko kideak Zaloatik igo ziren, Arrabatik zehar Egiriñaoraino. Hemen artzainekin pasatu zuten gaua, txabola bitan. Biharamunean, errekan behera jarraitu zuten, kobara ailegatu arte. Espedizioa ez zen nolanahikoa izan; irakurriko duzuenez, munto handiko esplorazio espeleologikoa antolatu zuten: putzuen instalazioa (habeak, txirrikak...), sokak, suhiltzaile-gerrikoak, azauak, farolak, aizkorak, pikatxoiak, aitzurrak, banastak... Hezurdura batzu ere aurkitu zituzten (Ursus arctos itxuraz), eta barruan pasabide eta katazuloetatik zehar ordu batzu eman zituzten. Bere umore ukitu karakteristikoarekin (2) “Teles” Aranzadik lurpeko esplorazioa kontatzen digu, eta hunkigarria da gure aintzindariak bibote, lastozko kapelu eta franelazko arropekin imajinatzea, gaur egunean esploratzen aritzen garen galerietan zehar.

Telesforo Aranzadi Unamuno (1860-1945) euskal kulturako erraldoietako bat izan zen. Bere biografia ere neurri berekoa denez, artikulua testuinguruan jartzeko balioko dizkiguten zenbait datu baino ez ditugu aipatuko:

• 1882an Farmazian eta 1889an Natur Zientzietan doktoratu bazen ere, ordurako Antropologian zaletzen hasia zen (hain zuzen ere, bere etorkizunean garrantzi handiena hartuko zuen arloa).
• 1889an Bartzelonan finkatu zen, Farmazia Fakultateko Botanika Katedra eskuratu ondoren; hura izango zen bere bizileku nagusia 1945an hil arte.
• 1905 urtean Antropologiako ikerketa eremu praktikora eramaten hasi zen: koba eta monumento megalitikoak in situ aztertzen hasi zen, eta ordukoxea da Zulobingo Lapurzuloari buruzko kronika hau. Artean 45 urte zituen.
• 1917an, Bartzelonako Unibertsitateko Antropologia Katedra eskuratu zuen. Urte berean, Aralarreko trikuharrien ikerketa sistematikoa abiatu zuen bera baino 30 urte gazteago ziren bi lagunekin: Enrique Eguren eta Jose Miguel Barandiaran. Lantalde honen emaitzek sona handia lortuko zuten Europako etnologoen artean, eta kolaborazioa 20 urtez luzatuko zen.
• 1936ko udan, 76 urte zituela, Telesforo Aranzadi Urtiagako haitzuloko aztarnategia (Itziar) industen ari zen Jose Miguel Barandiaranekin batera. Estatu kolpea zela eta, Gipuzkoatik ihes egin behar izan zuten. Aranzadik, Frantziatik zehar, Bartzelonara itzultzea lortu zuen; horrekin batera hasi zitzaizkion osasun arazoak, eta bizitza akademikoa eta ikerkuntza utzita, han geratu zen hil arte.

Jarraian duzue 1905an Zulobin / Lapurzuloan eginiko esplorazioaren kronika. Goza dezazuela!

Jatorrizko dokumentua:

• ARANZADI, Telesforo. 1905. Lapur-zulu, Impresiones subterráneas. Euskal-Erria. Revista Bascongada LIII: 97-105. Donostia.

Testuan aipatutako erreferentziak:

1. Iñaki Latasa kom. pers. LATASA, Iñaki. SOTA, Oscar. 1999. El karst de Obarreta-Austingarmin en el este del Gorbeia vizcaíno. Karaitza 8:3-15. Ed. Euskal Espeleologoen Elkargoa, Donostia.
2. Zientzialariaren alde pertsonala hobeto ezagutzeko artikulo polita: DE HOYOS SANCHO, Nieves. 1962. Unas cartas de Teles. Munibe 14(1-2):32-55. Donostia.

PDF-ari lotura zuzena hemen.

Dominique Prebende, “Salaber”

Euskal speleo historian, Xiberuak kapitulo nagusiña osatzen dau. Bertan hasi ziran esploraziño modernuak (Martel 1908), eta II Mundu Gerra ostian Max Cosynsek gidatutako taldiak Europako lurpeko sistema garrantzitsuenetako bat “pintxau” zeban, espeleologian Urrezko Aroari hasiera emonaz.

Halan be, paradoxikoki, Xiberuako esploraziñuetan oso xiberotar gitxirek hartu dabe parte. Badira izen solte batzu, bai: Michel Bouillon ozaztarra, Henri Cazenave santagraztarra, kanpoko lanetan jardundako Bouchet familiakuak... baiña nere ikerketetan ikusten nabillenez, danen artian paper garrantzitsuena Dominika Prebendek jokatu zeban, Salaberria etxekuak (Santa Graziko eliza onduan).

 

Madeleine Cabidoche eta Dominika Prebende 2001ian.

Oin dala gitxi GSHP-ko lagunak Madeleine Cabidoche bioespeleologoan omenez egindako billeria bultzatu zeben, eta bertara gonbidatu ninduen. Han konfirmau nittuan Salaberri buruzko nere ustiak. Oso deigarrixa egin jatan bere Auch eta Bigorrako lagun (eta ikasle) izandakuak detsen erreberentzia. Dominika mutilzaharra izanda, ondorengorik ez eta bera hil ostian Salaberren gauza asko Madeleinek etxian hartu zittuan (Arrakoeix, Kalla auzuan). Hantxe ikusi nittuan bere kaskua, liburuak –nobelak, nafarroako katalogo espeleologikuak, pastoralak...-, makillak, kuadruak –, bere buruan marrazkixa, basurde baten argazki dedikaua-... Ulertu nebanangaittik, beste relikia batzu Dominika eta bere arrebia hil artian etxetik desagertu ziran (hartz hanka bati buruz luze jardun zeben, ulertu neban apurrangaittik basozainekin arazuak ekarri zetsazena...).

Baiña gauza guztien gaiñetik, bat azpimarratuko neuke: Arrakoetxian bildutako espeleologo guztiak, Salaberri buruz berbetan, erakusten zeben erreberentzia. Momentu baten, danak jangelan sartuta genguazela (30 bat lagun), mezetan genguazela begittandu jatan: batek ha gogoratzen zebanian, beste guztiok isilik eta entzutzen. Bistan da errespetu izugarrixa zetsela.

Hau hobeto ulertzeko, gauza bat argittu biharko dot: Salaberren bizitza espeleologikua oso luzia izan da, beraz belaunaldi askokin kontaktua izan dau. 1952 inguruan izan zeban lehelengo kontaktua, Lepineux lezia (San Martin Harrikua) esplorau zaneko espediziñuetan mandazain modura kontratau zebenian; gero, Michel eta Madeleine Cabidocheri laguntzen hasi zan, eta hauen eskutik jaitsi zan estraiñekotz 1965an leza batera; harrezkero, paper garrantzitsua jokatu zeban Basabürüan egindako esploraziñuetan, inguruak oso ondo ezagutzen zittualako (artzaina zan, eta bera eta bere lagunen olhak kanpaleku estrategikuak izan ziran); Hegoaldeko esploraziñoren baten be parte hartu zeban, CD Eibarko Jose Telleriak kontau zestanez...; lurpetik erretiratzeko ordua etorri jakonian be, La Vernako tuneleko atezaina izaten jarraittu zeban hil arte; horretara, San Martin Harrira mundu osotik etorrittako espeleologo guzti-guztiak Salaberriatik pasau bihar izaten ziran, Dominikan liburu haundixian izena apuntatzeko eta berakin barriketan jarduteko...

Dominikak arrebia bazekan, kanpuan bizi zana; ha igaz hil zanian, etxia partitzeko eta saltzeko momentua etorri zan. Madeleine-eta laguntzen ibilli ei ziran, eta etxia ondiok Dominikan aittittan izenian (¡!) zeguala ikusi zeben. Bere jabetzak dispertsau badira be danak Santa Graztarrak erosi dittuez, antza; Arrakoetxeko espeleologuak otoitz moduko inbentarixo hau egin zeben: etxia Ambrosi eta Mayayou Bürgübürün semiana dala oiñ... kortia ez dakitt norek hartu dabela... goiko sorua beste etxe horretakuak erosi dabela... Hardoi izeneko batek be ez dakitt zer erosi dabela... Errepasua amaittu zebenian, danak isilik geratu ziran eta andrazko batek zera esan zeban ondorixo moduan: “Behintzat: dana Santa Grazin geratu da (turistak edo kanpotarrak eskuratu biharrian, esan gura zeban); hori da, zalantza barik Dominikak nahiko zeukiana”.

Lurrari estu lotutako gizona izan zan, itxuria, Salaber, eta gero eta gehixago interesatzen jata. Zentzu horretan, Txomin Peillen lagunak idatzittako liburu hau irakortzeko dakat ondiok: bertan Dominika eta bere aitta Pierren lekukotasuna jasotzen ei da, ehiztarixak eta hartzak izandako harreman atabikua aztertuz...

Dominika, Pierre Prebende eta Marianne Elixalt gurasuak Salaberrian, 1981ian.