Aldundia: planifikazioa ala inprobisazioa?

Martxoaren 22ko albiste sorta honekin irribarre gazigozoa etorri zait, Bakioko alkatearen kexa irakurriz: planifikazioa egiteko hitzorduaren zain egon direla eta... “Hara! Ez gara bakarrak”, pentsatu dut, ADES Espeleologia Elkartea ere urte eta erdiz horrela egon baita, Bizkaiko Foru Aldundikoen deiaren zain, Armintxen egin gabe dauden lanak planifikatzeko (harik eta duela pare bat hile, haien deskontsiderazioarekin nazkatuta, proiekturik ateratzea erabaki dugun arte).

Elizaren, Kosta Departamentuaren eta Udalen kexa hauek ere Aldundiaren ohiko prozedimentu eskasaren erakusgarri dira, eta Atxurrako grabatuen aurkikuntza gogoratu didate: urtebetez ezkutuan mantendu genuen arren, BFA-k ez zuen Berriatuako Udala informatu ere egin; prentsatik enteratu ziren. Orain Armintxeko lanen kudeaketa ere, bide beretsutik doa (berriki facebooken azaldu dudan bezala), eta zati handi baten Kultura Sailaren arduragabekeriarengatik da. Bai; ADES-ekoak gogaituta gaude Aldundiarekin; eta hau ez da labar-arte aztarnategi berriak aurkitzen jarraitzeko egoerarik onena.

Nire ustea da, BFA-n inprobisazio eta inkonpetentzia honen errudun nagusiak ez direla politikoak (Lorea Bilbao kultura diputatua eta Unai Rementeria ahalduna, alegia). Ez; hauek inork jarritako piezak dira, erraz ordezkatzekoak (dimisioak), eta gehienetan, aholkulariek gomendatutakoa sinatzera mugatzen direnak. Hain zuzen ere, hortxe dago koxka: agintaldiak joan, agintaldiak etorri, haien postuetan ongi instalatuak dauden teknikoengan. Espeleologook “sufritzen” ditugunak –arkeologia arloan behintzat- Mikel Unzueta Portilla jauna eta bere sarekoak dira; baina seguraski antzeko elementu gehiago ere egongo dira. Haien nagusi politikoen erantzukizunaz gain, tekniko hauei ere horrelako jokaerengatik erantzukizuna eskatu beharko zaie; bestela, arduradun politikoak purgatu arren, arazoaren sustraiak ukitu gabe jarraituko du.

Oier Gorosabel Larrañaga

Profesionales?

Inspección de un posible yacimiento arqueológico. Foto: ADES

Observo que no son pocas las veces en que a los espeleólogos se nos designa como profesionales; aquí tenemos el último ejemplo:

“In the ensuing years, this partnership between archaeologists and speleologists has yielded great results. The Atxurra cave system, for example, has been visited since at least 1882 (which we know because of graffiti that includes that year) and was first explored by archaeologists in the 1930s. But with the help of professional cavers, we were able to reach high chambers in the deepest areas of the cave, some 300 meters from the entrance.” GARATE, Diego. 2018. Solving a Riddle About the Dawn of Art. New tools, partnerships, and investigations into a regional “hole in the map” are helping to fill in the picture of Paleolithic art in Spain's Basque Country. Sapiens. An editorially independent magazine of the Wenner-Gren Foundation for Anthropological Research. https://www.sapiens.org/archaeology/atxurra-cave-art-spain/

Tal como en este caso es el arqueólogo Diego Garate quien pondera la labor de los espeleólogos, concretamente en el campo de la prospección de pinturas rupestres, muy recientemente hemos vivido otro ejemplo –en el sentido de calificar como “profesional” a un grupo de voluntarios-, en un caso del ámbito de la protección civil que desgraciadamente sigue abierto:

"Las zonas más difíciles, aquellas en las que hay simas o cuevas, se han reservado a las unidades profesionales de búsqueda compuestas por efectivos de la Ertzaintza, bomberos, miembros de la DYA, Cruz Roja y del grupo de espeleosocorro vasco. El objetivo es que se rastreen "palmo a palmo todas las zonas"." EITB. 2018. Reinician, por cuarto día consecutivo, la búsqueda del joven desaparecido en Gorbea. http://www.eitb.eus/es/noticias/sociedad/detalle/5311353/buscan-3-enero-j-barcena-desaparecido-30-diciembre-2017-gorbea/ 

En ambos casos, el calificativo de “profesionales” obedece, sin duda,  a la buena voluntad de reconocer el alto grado de especialización de los espeleólogos. Pese a que esta deferencia es de agradecer, considero que hemos de rechazarla dado que no se ajusta a la realidad: los profesionales de la espeleología serían únicamente aquellos que viven de ella, cosa que simplemente no existe.

El hecho de ser retribuidos por realizar trabajos espeleológicos (como en el ADES lo hemos sido en Goikolau, Abittaga, Armintxe u otros lugares) no nos convierte en profesionales de la espeleología. Incluso en el caso de las empresas que realizan habitualmente ese tipo de trabajos (varias de ellas propiedad de espeleólogos), los trabajos específicamente espeleológicos no constituyen su fuente principal de ingresos; la mayoría se dedican a los trabajos verticales o al turismo de aventura.

Así, los espeleólogos somos especialistas... pero aficionados. Amateurs. Acostumbro a subrayar esta condición paradójica siempre que tengo ocasión, dado que es el principal argumento al que se recurre cuando algunos gestores del patrimonio arqueológico (afortunadamente todos los arqueólogos no son iguales) pretenden excluir a los espeleólogos de un equipo especializado. El ejemplo paradigmático de ello sería lo que está sucediendo en la cueva de Armintxe (Lekeitio) http://actualid-ades.blogspot.com.es/…/armintxe-berenjenal-…).

Así, con este mensaje pretendo hacer ver que los espeleólogos amateurs (en tanto que especialistas en las diversas facetas del karst) no debemos tener reparo en hacernos valer, y en reclamar el lugar que nos corresponde en los equipos de trabajo. En igual consideración que el resto de especialistas profesionales.

FIRMADO: Oier Gorosabel Larrañaga

Jose Miguel > Joxemiel

1938ko egutegixan orrialde bat.

BARANDIARAN, Jose Miguel. 2005. Diario Personal. Volumen I (1917-1936). Desde los primeros trabajos científicos, hasta el inicio del exilio. José Miguel de Barandiaran Fundazioa. Colección Sara 6. Ataun. + BARANDIARAN, Jose Miguel. 2009. Diario Personal. Volumen II (1936-1953). Durante los años de su exilio en el País Vasco Continental. José Miguel de Barandiaran Fundazioa. Colección Sara 8. Ataun.

Hara nun, #speleo historiazale modura irakortzera sartuta (arrazoi teknikuengaittik, esango dogu), alde gizatiarretik asko hunkitu naben liburu txortia. Ezagutzen nittuan, bistan da, Jose Miguel Barandiaran zientzialarixan bihar monumentalan nundik-norakuak (kultura zaletasun minimua dakan edozeiñek lez), baiña bere diarixo pertsonalak irakorritta, haren pertsonalidadian sartzeko aukeria izan dot. Enpatia ariketa bat eginda (ez naizelako erlijiosua, ezta kontserbadoria), Joxemiel agertu da nere begi aurrian, eta ha maittatzen hasi naiz. Jauzi kualitatibo haundixa, bistan da.

Hortaz gain, euskal #speleo historiarako dato pillua jaso dittudaz, baiña hori baiño gehixago, esango neuke garrantzitsuena JMB-k jokatutako zentro neuralgiko papela dala. Batez be Lapurdiko urtietan, harrittu egin naiz bere inguruan bildu zan jentetzan artian gure aintzindarixetako asko topatzian: St. Perier senar-emaztiak, Marcel Loubens, Louis Gaudin (zelako sorpresia, JMB-ek bioespeleologian be jardun zebala jakitzia!!) Georges Laplace-Jauretxe, Pierre Boucher, Manuel Laborde, Jesus Elosegi, Pierre Rat, Pierre Lamare... Baitta gerra aurretik Telesforo Aranzadi (bistan da), Juan Arin (#speleo satelitien paradigma) eta Tomas Atauri be (gero Aranzadi ZE-ko buruzagitza, eta JMB Hegoaldera ekartzeko arduria hartuko zebana). Ezagutzen ez nittuan konexiñuak, ezagutzen ez nittuan urtietan (Espainiako eta II Mundu gerren arteko tartia hutsune haundixa zan nere oharretan), hurrengo urtietako espeleologian billakaeria ulertzeko balixo izan desten gakuak.

Bigarren bolumenian Armando Llanosek (horra beste espeleologo bat) hitzaurrian esaten dabenez, JMB-ren diarixuetan tono “notariala” nagusitzen da. Orokorrian serixua da, egindako gauzak ipintzera mugatzen da, eta hárei buruzko iritzixak gitxi dira. Egon, badagoz, halan be (garrantzi bereziko gertakarixetan), eta halakuak irakortzian hartzen da gozamen haundiña, zientzialarixan atzetik pertsonia ikusten dogulako. Adibidez, 1949ko abenduan 31ian, urteroko moduan bere urtebetetze eguna aprobetxatzen dau bere buruan gaiñeko reflexiño bat egitteko:

“Gaur 60 urte egiten zetuat. Emengo bizi-aldia aurrera zeak: lasterka, geroz eta urrin aundiagoan. Bere azkena geroz eta aldeago. Ari nauk beregana asko urbiltzen. Urteak ez dituk juanak; ez zetuat igaro. Nere eginkizun eta lanetan biurtu ituan. Lanak –egindako lanak- eginak dituk, ez dituk juanak, ezta utsera biurtuak ere: oriek ez dituk sekulan galduko: beraz urteak or zeudek: nigan zeudek eta ni ibili naizen tokietan.

Urte ontan 281 otordu eman zeagu etxera etorri zaizkigun adiskide eta arrotzai”.

Irribarre haundi batekin irakortzen da “Bere azkenera urbiltzen ai dela” diñuanian, bistan da imajinau be ez zebala egitten 102 urte hartuko zittuanik.

Beste une politt asko izan dittudaz irakorketan zihar. Hona apuntautako hainbat ohar solte (atzetik aurrera apuntautako oharrak; hau da: lehelenguak barrixenak dira, azkenak zaharrenak):

• Fetxa bako papel batian “instantanea” batzuk harrapatzen dittu: bere helduarotik, gaztaroko flashak harrapatzen dittu modu inpresionista xamarrian: Agamundako lezia (9 urtekin, bere lehelengo #speleo esperientzia); hartzan anekdotia; papel hondakiñez betetako trena, irakurketarako aukeria; eta seminaristak arbolapean olgetan dabizeneko eszena kostunbristia.
• 1943ko mar 8: JMB-k sermoia egitten dau Saran, bere bizitzan estrainekotz euskeraz.
• 1943ko Ots 28: kontrabandua, mugalari mobimendua... JMB-k berak be 8 tabako pakete saltzen dittu (¡!) Baionan eta Biarritzen, 560 liberatan (arrautza dozeniak 100 libera balixo zebanian).
• “Trepak” ikusteko modua: JMB-k gauza jakintzat daka erakundietako buruzagitzan ausartenak, trepalarixenak, ipiñiko dirala; ez balekuenak, normalian; horretara, bere aukeria karrera honetatik kanpo gelditzia da, txindurri biharretan, etorkizunerako garrantzizkuak izango dirazen gauzetan.
• Ibarnegarai “diputadu fiñak” errefuxiatuekin jokatutako papela kontatzen dabenian (oiñ ulertu dot euskaltzaliak zetsen gorrotua).
• Juaten dan ostatu, tren, kongresu eta halakuen preziuak, menuak etabar apuntatzen dittu sarri (baitta ze pintxo klase ipiñi detsen, iñoiz).
• Refujiauen kontuakin eta batez be Bizkaiko ofensiba osteko informaziñuak jaso eta gero, oharrak askoz be emozionalaguak dira. Halan be, bere iparorratza argi daka: relijiñua eta etnografia, orden horretan, eta politikan inplikatzeko tentaldixei irmo eusten detse.
• 1935 udan Saturraranen izandako tirabira “naive”ak: baiñuzaliak erropa inmoralekin dabiz, eta batzuk... taparroiak hondarrian bertan aldatzen dittuez!! Mutrikuko alkatiari protestak, seminaristen sabotaje futbolistikuak, erropa gitxikin eguzkixa hartu daben jentia Eskilantxarri ostera bialdu...
• 1936 eka Mari Itturran markiñarran historia trukulentua: gizonari potruak erauzi, gero banandu, gero ondorenguak engañau...
• 1936 uzt 18xan, Urtiagan dagozela (Itziar), “kanpoko” mundutik datozen gerra hotsak. Ohar txiki bat, garrantzi gitxikua, atzetik zetorrena imajinau be ezin zeikien egin...
• Batzutan speleo kontuetan izaten doten larrittasun horri aurre egitteko (“Aste honetan ez dot speleorik egin! Egun bat galduta! Hainbeste deskubritzeko dagonian...!”) ondo dago Barandiaranen esploraziño ritmuan lekuko izatia. 3-4 hille ezebe egin barik... oporrak eta udia frenetikoki industen eta prospektatzen... txango soltiak handik eta hamendik... urte erdi ezebe egin barik, abade biharrekin liauta... Bere argitalpenak eta egindako biharren zerrendia ikusitta emoten dau denpora guztian jo ta keia ibiltzen zala, baiña ez. Ahal zeban moduan, ahal zebana. Kontua da 80 urterarte ibilli zala hortan... Horixe da sekretua, eta gure iparorratza: gauzak ahal danik eta onduen egin, txiri-txiri, eta hortan iraun.
• Gaztetan zenbat putada egin zetsen ikusitta, batek adoria hartzen dau Armintxen eta Atxurran egin nahi deskuen faenei aurre egitteko. Jesus Altunan prologuan [6(2):495]: “En estas páginas podemos seguir por tanto, desde sus 27 a sus 46 años, a un hombre que ha llenado todo un siglo de nuestra historia. A un hombre de gran tesón, reconocido por sus trabajos en medios científicos, que sufrió constantes zancadillas por parte de sus más próximos superiores jerárquicos. “Nemo profeta in patria sua”. Pero suele ser así. En todo caso la historia acaba por aclarar quién era el válido y quiénes los personajillos circundantes que rezumaban ignorancia y mediocridad”.
• Lea-Artibaiko katalogua argitaratzerakuan kontuan hartzeko (ADES-eko taldekidiak, aittu!); I bolumenian, Alvaro Arrizabalagan sarreran, indize toponimikuari buruz [6(2):499]: “En la toponimia, se hará referencia al nombre propio del lugar, y no al tipo de lugar (Altamira, por Altamira, cueva de; Catadiano, por Catadiano, dolmen de).”
• Eta datu bilketa prozedurei buruz: “Me entero que D. Resurrección Mª De Azkue y D. Juan Eguskiza no se hallan conformes con mi método de publicar los datos folklóricos sin ningún retoque literario. ¡Cómo pensarán que los datos retocados por el investigador con su criterio subjetivo pueden ofrecer garantías para un estudio científico!”. [6(2):576] Barreguria emon desta honek, izan be, Azkuek jasotako ipoin eta kondairetan horixe zan gitxien gustatzen jatan gauzia: literarioki “edertzeko” erakusten zeban joeria. Joxemiel jaunangandik hurrago sentiduarazi naben gauzia.

Jakiña: egutegixan 1º eta 2º zatixak irakorri eta gero (1953 arte) hortik aurrerakuak irakortzeko gogo bizixa geratu jata. Noiz argitaratuko ete? Laster izan dailla.

ADES: laster lagako dittudaz 4 liburuak Gurutze Gorriko lokalian, danok kontsultau ahal izan daizuezen.

JMB Atxurrako goiko sarreran, 1934an. Argazkixa: Enrique Eguren Bengoa.